بانک مرکزی اروپا در اول ژوئن ۱۹۹۸ تأسیس شد و در یکم ژانویه ۱۹۹۹ با شروع به کار رسمی یورو، وظیفه تنظیم سیاست‌های پولی منطقه یورو را به عهده گرفت. تاسیس بانک مرکزی اروپا به عنوان بخشی از مرحله سوم اتحادیه اقتصادی و پولی اروپا (EMU) صورت گرفت و هدف اصلی آن، حفظ ثبات قیمت‌ها و حمایت از اقتصاد منطقه یورو بود. با آغاز به کار بانک مرکزی اروپا ، یک دوره جدید از همگرایی اقتصادی و مالی در اروپا آغاز شد. این نهاد با استفاده از ابزارهای مختلف پولی، نظیر تعیین نرخ بهره و سیاست‌های بازاری، تلاش کرد تا اقتصاد منطقه یورو را در برابر شوک‌های اقتصادی محافظت کند. بحران مالی جهانی در سال ۲۰۰۸ و بحران بدهی‌های دولتی در اروپا در سال‌های بعد، نقش حیاتی بانک مرکزی اروپا در حفظ ثبات اقتصادی را بیش از پیش نمایان کرد.

از زمان تاسیس تاکنون، بانک مرکزی اروپا با چالش‌های مختلفی مواجه بوده است، اما با تطبیق و به‌روزرسانی سیاست‌های خود توانسته است به حفظ ثبات مالی و اقتصادی منطقه یورو کمک کند. این نهاد با ابتکاراتی مانند برنامه‌های خرید دارایی و تسهیل کمی، تلاش کرده تا از رشد اقتصادی و کاهش بیکاری حمایت کند. بانک مرکزی اروپا (ECB) نهاد سیاست پولی منطقه یورو است و از ۱۹ کشور عضو اتحادیه اروپا تشکیل شده که تصمیم گرفته‌اند ارز ملی خود را کنار گذاشته و یورو را به عنوان واحد پولی خود بپذیرند. از یکم ژانویه ۲۰۲۳، کرواسی نیز یورو را به عنوان واحد پولی خود اتخاذ خواهد کرد. بانک مرکزی اروپا در شهر فرانکفورت آم ماین، آلمان قرار دارد. مقر اصلی این بانک که توسط شرکت Coop Himmelb(l)au طراحی شده، در نوامبر ۲۰۱۴ تکمیل شد.

هدف اصلی بانک مرکزی اروپا حفظ ثبات قیمت‌ها در منطقه واحد پولی است. این هدف عمدتاً به عنوان سطح تورمی در حدود دو درصد تعریف می‌شود. در سال‌های اخیر، وظایف نظارت بانکی نیز به مسئولیت‌های ECB افزوده شده که این بانک آنها را با هماهنگی بانک‌های مرکزی ملی انجام می‌دهد.

استقلال بانک مرکزی اروپا

بانک مرکزی اروپا، که گاهی با نام "برج اروپا" Eurotower نیز شناخته می‌شود، بر اساس ماده ۲۸۲ معاهده عملکرد اتحادیه اروپا دارای شخصیت حقوقی مستقل است. این بانک، همراه با بانک‌های مرکزی ملی، سیستم اروپایی بانک‌های مرکزی (ESCB) را تشکیل می‌دهد ESCB تحت مدیریت نهادهای تصمیم‌گیری بانک مرکزی اروپا اداره می‌شود. کشورهای عضو ESCB که هنوز عضو سیستم یورو نیستند، تا زمانی که تصمیم به پیوستن به این سیستم بگیرند، سیاست پولی مستقلی خواهند داشت. شخصیت حقوقی مستقل، استقلال تصمیم‌گیری بانک مرکزی اروپا را در دستیابی به اهداف و وظایفش، به‌ ویژه در زمینه حفظ ثبات قیمت‌ها، تقویت می‌کند.

حق انحصاری بانک مرکزی اروپا در صدور یورو

بانک مرکزی اروپا (ECB) تنها نهاد دارای حق انحصاری برای صدور مجوز انتشار یورو است. یادداشت تفاهم مربوط به اساسنامه سیستم اروپایی بانک‌های مرکزی (ESCB) و بانک مرکزی اروپا تصریح می‌کند که "نه بانک مرکزی اروپا، نه هیچ بانک مرکزی ملی و نه هیچ یک از اعضای نهادهای تصمیم‌گیری آنها نباید از نهادها یا ارگان‌های جامعه اروپایی، از دولت‌های کشورهای عضو یا از هیچ نهاد دیگری دستور بگیرند یا در جستجوی دستورالعمل باشند. نهادها و ارگان‌های جامعه اروپایی و دولت‌های کشورهای عضو موظف‌اند این اصل را رعایت کنند و نباید تلاش کنند تا بر اعضای نهادهای تصمیم‌گیری بانک مرکزی اروپا یا بانک‌های مرکزی ملی در انجام وظایفشان تأثیر بگذارند".

با این حال، در چارچوب محدودیت‌های فوق، بانک مرکزی اروپا به ‌طور مستقیم به پارلمان اروپا گزارش می‌دهد. این بانک هر سال یک گزارش سالانه به پارلمان اروپا ارائه می‌دهد و چهار بار در سال با کمیته امور اقتصادی و پولی پارلمان اروپا مقایسه‌هایی انجام می‌دهد. همچنین، نمایندگان پارلمان اتحادیه اروپا حق دارند سؤالات کتبی از بانک مرکزی اروپا مطرح کنند. پارلمان اروپا در روند انتصاب اعضای هیات اجرایی ECB نیز نقش دارد.

نحوه عملکرد تصمیم‌سازی در بانک مرکزی اروپا از سوی شورای سیاست‌گذاری انجام می‌شود که از هیات اجرایی و سران کشورهای حوزه یورو تشکیل شده‌است. مقامات بانک‌های مرکزی کشورهای اروپایی می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های این نهاد پیشنهادهای خود را ارائه کنند، اما تصمیم نهایی را خود مقامات بانک مرکزی اروپا اتخاذ می‌کنند.

حوزه و وظایف بانک مرکزی اروپا

از تاریخ یکم ژانویه ۱۹۹۹، که تاریخ تثبیت غیرقابل تغییر نرخ‌های ارز در ۱۱ کشور عضو اولیه است، بانک مرکزی اروپا مسئول سیاست‌های پولی منطقه یورو شده است. هدف اصلی این نهاد حفظ ثبات قیمت‌ها از طریق حفاظت از قدرت خرید در منطقه یورو از طریق کنترل تورم است. تورم زمانی تحت کنترل در نظر گرفته می‌شود که به سمت هدف دو درصد متقارن در میان‌مدت حرکت کند.

وظایف اصلی بانک مرکزی اروپا بر اساس معاهده تاسیس جامعه اروپا شامل موارد زیر است:

-تعریف و اجرای سیاست‌های پولی اتحادیه

-انجام عملیات ارزی

-نگهداری و مدیریت ذخایر رسمی کشورهای عضو

-ترویج عملکرد روان سیستم‌های پرداخت

همچنین، همانطور که گفته شد، بانک مرکزی اروپا حق انحصاری صدور اسکناس‌ها در منطقه یورو را دارد.

چگونه بانک مرکزی به اهداف خود دست می‌یابد؟

برای اجرای سیاست پولی خود، بانک مرکزی اروپا یک مجموعه ابزار یا ابزارهای مختلف دارد که برخی از آنها برای پاسخ به نیازهای خاص توسعه یافته‌اند.

اصلی‌ترین ابزار سیاست پولی بانک مرکزی اروپا، نرخ بهره است، یا بهتر بگوییم، سه نوع نرخ بهره.

-نرخ بهره برای عملیات تأمین مالی اصلی (نرخی که معمولاً ذکر می‌شود)

-نرخ بهره حاشیه‌ای برای تامین مالی

-نرخ سپرده‌گذاری نزد بانک مرکزی

با تاثیرگذاری بر این سه نرخ، که عمدتاً شرایط تأمین مالی برای دنیای بانکی در منطقه یورو را تنظیم می‌کنند و به تبع آن، شرایط کلی تأمین مالی برای اقتصاد را تحت تاثیر قرار می‌دهند، بانک مرکزی به هزینه پول اثر می‌گذارد تا سطح قیمت‌ها را تثبیت کند و از آن در برابر افزایش یا کاهش‌های زیاد محافظت کند.

برای هدایت نرخ‌های بهره و کنترل نقدینگی در سیستم مالی، بانک مرکزی اروپا و بانک‌های مرکزی ملی از عملیات بازار باز استفاده می‌کنند. "عملیات بازار باز" توسط بانک مرکزی اروپا با ابزارهای مختلف انجام می‌شود که در آن بانک مرکزی اروپا تصمیم می‌گیرد از چه ابزارها و روش‌هایی برای مداخله استفاده کند، از حراج‌های استاندارد گرفته تا روش‌های دوطرفه، از صدور گواهی بدهی تا مبادلات ارزی و بیشتر. بانک مرکزی اروپا همچنین دو نوع اصلی خط اعتباری (وام حاشیه‌ای و تسهیلات سپرده‌گذاری) را به موسسات اعتباری ارائه می‌دهد که نقدینگی کوتاه‌مدت (یک شبه) را فراهم یا جذب می‌کنند و نرخ‌های بهره خاصی دارند.

بانک مرکزی اروپا همچنین از مؤسسات قرض‌دهی منطقه یورو می‌خواهد که حساب‌هایی در بانک‌های مرکزی ملی خود داشته باشند، جایی که باید ذخایر حداقل یا الزامی را واریز کنند. در صورتی که بانک مرکزی اروپا آن را مناسب بداند، می‌تواند از "راهنمای پیش‌رو" استفاده کند، یعنی یک راهنمای آینده‌نگر مختصر برای بیان نیت‌های آینده نرخ بهره بانک مرکزی. به طور کلی، این یک جمله خاص است که در اطلاعیه همراه با تصمیمات دوره‌ای سیاست پولی گنجانده می‌شود. هدف آن فراهم آوردن شفافیت بیشتر برای فعالان بازار در مواقع مورد نیاز است.

بحران‌های مالی و اقتصادی سال‌های اخیر باعث شده‌اند که بانک مرکزی اروپا ابزارهای جدیدی به نام "ابزارهای سیاست پولی غیرمتعارف" به این مجموعه ابزارها اضافه کند. از جمله نکات مهم دیگر، معرفی نرخ‌های منفی است تا بانک‌ها را به تأمین مالی اقتصاد واقعی تشویق کند، برنامه خرید دارایی OMT (که هرگز استفاده نشده است) برای جلوگیری از خروج احتمالی کشورهای عضو از منطقه یورو و خرید اوراق قرضه شرکتی است. برنامه خرید دارایی ۲۰۱۴ (APP)، برنامه خرید اضطراری پاندمی ۲۰۲۰ (PEPP) و ابزار محافظت از انتقال ۲۰۲۲ (TPI) (که همه بر اساس خرید دارایی‌ها هستند) نیز شناخته شده‌اند.

TLTRO (عملیات تأمین مالی هدفمند بلندمدت) یک مورد متفاوت است، این‌ها وام‌های بلندمدت با نرخ‌های بسیار مناسب به بانک‌ها هستند، گرچه این وام‌ها مشروط به سرمایه‌گذاری‌های هدفمند به نفع مردم و کسب‌وکارها هستند.

مراجع تصمیم‌گیری بانک مرکزی اروپا

شورای حکام که رئیس بانک مرکزی اروپا ریاست آن را بر عهده دارد، اصلی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری بانک مرکزی اروپا است. این شورا شامل شش عضو هیات اجرایی و روسای ۲۰ بانک مرکزی کشورهای عضو یوروسیستم است. این شورا خطوط راهنمایی را تعیین می‌کند، سیاست‌های پولی را فرموله می‌کند و تصمیمات نظارتی را از طریق تصویب مصوبات چارچوبی به تصویب می‌رساند. به طور خاص، هر شش هفته یکبار، این شورا تصمیمات سیاست پولی را اتخاذ می‌کند که سپس در یک کنفرانس مطبوعاتی توسط رئیس و نایب رئیس شورا به‌ طور مفصل توضیح داده می‌شود. از سال ۲۰۱۵، سیستم چرخشی حقوق رأی در این شورا اجرا شده است.

هیات اجرایی

این هیات شامل رئیس بانک مرکزی اروپا، یک نایب رئیس و چهار عضو دیگر است که هر هشت سال یک‌بار توسط شورای اروپا از میان افراد با صلاحیت و تجربه شناخته‌شده در امور پولی یا بانکی انتخاب می‌شوند. این کمیته مسئول اجرای سیاست پولی طبق تصمیمات و دستورالعمل‌های شورای حکام است و به بانک‌های مرکزی ملی دستورات لازم را صادر می‌کند. همچنین، این کمیته مسئول آماده‌سازی جلسات شورای حکام و رسیدگی مستمر به امور بانک مرکزی اروپا است.

شورای عمومی

در چارچوب سیستم بانکی مرکزی اروپا (ESCB)، تنها کشورهای حوزه یورو در تصمیم‌گیری‌های بانک مرکزی اروپا مشارکت دارند. کشورهای عضو ESCB که از یوروسیسستم مستثنی هستند، با دیگر کشورها در شورای عمومی همکاری می‌کنند. به عبارت دیگر، شورای عمومی شامل رئیس و معاون رئیس بانک مرکزی اروپا و تمامی فرمانداران بانک‌های مرکزی اتحادیه اروپا است. شورای عمومی به عنوان یک نهاد گذار برای الحاق تمامی کشورها به یورو در نظر گرفته می‌شود. این شورا بر گسترش آینده منطقه پولی واحد کار می‌کند و داده‌های آماری جمع‌آوری می‌کند، همچنین وظایف مشورتی انجام داده و گزارش سالانه بانک مرکزی را تهیه می‌کند.

هیات نظارتی

از سال ۲۰۱۴، یک سازوکار نظارتی واحد (SSM) در اروپا وجود دارد که شامل بانک مرکزی اروپا (ECB) و مقامات نظارتی بانکی ملی می‌شود. هدف از این سازوکار دفاع از امنیت و سلامت سیستم بانکی اروپا، تقویت یکپارچگی آن و تضمین نظارت منسجم است. این سازوکار شامل شورای نظارتی است که چهارمین نهاد تصمیم‌گیری بانک مرکزی اروپا است و از یک رئیس، یک معاون رئیس (عضو هیات اجرایی بانک مرکزی اروپا)، چهار نماینده از بانک مرکزی اروپا و نمایندگان مقامات نظارتی ملی تشکیل می‌شود و هیات نظارتی توسط یک کمیته راهبری خاص پشتیبانی می‌شود.