در بررسی پرونده پژوهشی" تبیین جایگاه بانک‌های مرکزی در حاکمیت اقتصادی کشورها"، به سراغ بررسی و کنکاش جایگاه و نقش فدرال رزرو و بانک مرکزی اروپا در مناسبات اقتصادی ایالات‌ متحده و قاره سبز و همچنین نحوه کارکردها و اثرگذاری عملیاتی اقدامات، سیاست‌ها، دستورالعمل‌ها و تصمیمات این نهادها در اقتصاد آمریکا و در اقتصاد منطقه یورو می‌رویم.

فدرال رزرو، قدرت عملیاتی ایالات‌ متحده

بانک مرکزی ایالات متحده (فدرال رزرو)، قدرتمندترین نهاد اقتصادی در آمریکا و شاید در جهان است. در واقع، فدرال‌رزرو به عنوان ستون فقرات کشتی اقتصاد ایالات متحده شناخته می‌شود که وظیفه مدیریت سیاست‌های پولی این کشور، تنظیم عملکرد صنعت بانکداری و نظارت دقیق و مستمر بر ریسک‌های احتمالی سیستماتیک قابل‌وقوع در نظام مالی آمریکا را بر عهده دارد و مسئولیت‌های اصلی آن شامل تعیین نرخ بهره، مدیریت عرضه پول و تنظیم بازارهای مالی است.

فدرال رزرو در طول سال‌های فعالیت خود توانسته به عنوان ناجی اقتصاد ایالات‌متحده عمل کرده و در طول دوره ظهور بحران‌های اقتصادی سخت نظیر رکود مالی سال ۲۰۰۸ و پاندمی کرونای ۲۰۱۹، کشور را از فروپاشی کامل سیاسی و اقتصادی نجات دهد. همچنین در سال‌های اخیر و به خصوص پس از آغاز تقابل نظامی روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۲ و افزایش قیمت انرژی، بانک مرکزی آمریکا با طراحی ابزارها و سیاست‌های پولی موثر خود، موجب کاهش سریع تورم بدون خلل به روند رشد اقتصادی این کشور شده است.

همچنین فدرال رزرو به سبب قدرت فرامنطقه‌ای خود، به تنظیم قوانین و سیاست‌های بازار دارایی جهان و تعدیل سازوکارهای عملیاتی فعالان این حوزه، کمک شایان کرده است.

از نظر تاریخی، همواره فدرال رزرو تحت یک ماموریت دوگانه یعنی اول حفظ ثبات قیمت‌ها و کنترل نرخ تورم در محدوه هدف‌گذاری و دوم، دستیابی به اشتغال کامل قرار داشته است. بنابراین این نهاد را می‌توان مهمترین عامل در تعیین وضعیت شاخص‌های کلان اقتصادی ایالات‌ متحده دانست.

اما می‌بایست خاطرنشان کرد که با استناد به نقل‌قول‌ها و مبتنی بر آمار و اطلاعات موجود، مهم‌ترین رکن عملیاتی و نقطه قوت این نهاد عریض و طویل پولی که موجب اثرگذاری عمیق موثر و مثبت آن در اقتصاد ایالات متحده شده است، به رسمیت شناختن استقلال فدرال رزرو از سوی حاکمیت سیاسی دولت آمریکا است. در حقیقت، در اساسنامه بانک مرکزی ایالات متحده آمده است که مکانیزم‌های تصمیم‌ساز و اجرایی این نهاد زمانی به لحاظ قانونی فعال می‌شود که بتواند با داشتن استقلال کامل و اطمینان نسبت به عدم مداخله‌گری‌ها و فشارهای سیاسی فراقانونی عمل کند و در صورت خدشه به مشروعیت مستقل آن به سبب انجام اقدامات نامتعارف، آگاهانه و مغرضانه، فدرال رزرو حق عدم التزام عملی به اجرای خواست و دستورات بالاترین مقامات سیاسی این کشور، یعنی ریاست کنگره آمریکا به عنوان بالاترین مقام قانون‌گذاری و رئیس‌جمهور این کشور به عنوان بالاترین مقام اجرایی را دارد.

لذا به همین دلیل است که ما شاهد هستیم در هنگامه وقوع بدترین بحران‌های مالی، به ویژه در تنش‌های سیاسی و اقتصادی ۱۵ سال اخیر جهان، ایالات متحده توانسته حتی به قیمت برهم‌زدن تعادل اقتصاد بین‌الملل، شاخص‌های کلان مالی را از ورطه سقوط مطلق نجات داده و با سیاست‌گذاری‌های کارآمد و بهینه فدرال رزرو، به ثبات نسبی در وضعیت مولفه‌های اثرگذار بر اقتصاد داخلی خود دست یابد.

بانک مرکزی اروپا، تصمیم‌ساز پولی مستقل منطقه یورو

بانک مرکزی اروپا (ECB) یکی از هفت نهاد بزرگ اتحادیه اروپا، بانک مرکزی کل منطقه یورو و یکی از مستقلترین سازوکارهای بانکی مرکزی در حوزه تصمیم‌گیری و اجرای سیاست‌های پولی در کل جهان محسوب می‌شود و بر بیش از ۱۲۰ بانک مرکزی و تجاری در کل کشورهای عضو منطقه یورو، نظارت دارد.

بانک مرکزی اروپا که تا حد زیادی از بوندس بانک آلمان الگوبرداری شده است، با بانک‌های مرکزی هر کشور عضو اتحادیه اروپا در جهت تدوین سیاست‌های پولی برای کمک به حفظ ثبات قیمت‌های داخلی کشور، طراحی و اجرای سیاست‌های ثبات مالی و تقویت ارزش‌آفرینی و روند افزایشی قیمت یورو در مقابل ارز مرجع جهانی، همکاری می‌کند.

چهار نهاد تصمیم‌گیر متناظر و همگرا در بانک مرکزی اروپا وجود دارد که موظف به تحقق اهداف ECB هستند. این نهادها شامل شورای حکام، هیات اجرایی، شورای عمومی و هیات نظارت است.

محوریت قدرت عملکردی بانک مرکزی اروپا در تصمیمات و دستورالعمل‌های اجرایی شورای حکام تبلور می‌یابد. وظیفه اصلی این نهاد، تدوین سیاست پولی اتحادیه اروپا است و در این راستا، اعضای این گروه در مورد اهداف پولی، نرخ بهره و عرضه ذخایر در نظام پولی یورو، تصمیم‌گیری و اقدام می‌نمایند. همچنین نمود دیگری از جایگاه مهم و حیاتی فدرال بانک اروپا در وظایف شورای عمومی نمایان می‌شود که وظیفه اصلی آن، تعیین نرخ ارز مبادله‌ای یورو برای بانک‌های مرکزی کشورهای عضو اتحادیه است. از سوی دیگر، هیات نظارت، متشکل از رئیس، نایب رئیس، چهار نماینده بانک مرکزی اروپا و نمایندگان ناظران ملی کشورهای عضو، وظایف نظارتی بانک مرکزی اروپا را تدوین کرده و در مقابل فشارها، تحرکات و افعالی که می‌تواند استقلال عملکردی نهاد پولی مرکزی منطقه یورو را به خطر بیاندازد، تصمیم‌گیری و اقدام می‌کند.

بدین ترتیب، وظایف اصلی بانک مرکزی اروپا در ۴ مورد مهم خلاصه می‌شود: تعریف و اجرای سیاست پولی اتحادیه اروپا، انجام عملیات ارزی، نگهداری و مدیریت ذخایر رسمی کشورهای عضو و ترویج عملکرد روان نظام‌های پرداخت.

مبتنی بر معاهده ماستریخت، حفظ قدرت خرید منطقه یورو به وسیله ثبات قیمت‌ها و مهار تورم، به عنوان رسالت اصلی بانک مرکزی اروپا تعریف شده که این نهاد برای تحقق این امر، از مجموعه‌ای از ابزارهای سیاست پولی بهره می‌برد. ابزار اصلی بانک مرکزی قاره سبز در این فرآیند، مجموعه نرخ‌های بهره کلیدی است که از طریق عملیات بازار آزاد، تسهیلات ثابت و حداقل ذخایر الزامی هدایت می‌شود. با این حال، از زمان شیوع بحران‌های مالی پی‌درپی در این منطقه، بانک مرکزی اروپا ابزارهای ابتکاری نوینی را طراحی کرده تا بتواند به چالش‌های عدیدهای با هدف دستیابی به هدف‌گذاری تورمی دو درصدی دارد، پاسخی انعطاف‌پذیر نشان دهد که این ابزارهای جدید شامل سیاست‌های نرخ بهره منفی (NIRP )، عملیات‌های تامین مالی مجدد بلندمدت هدفمند و برنامه خرید دارایی گسترده است.

یکی از منحصر به فردترین ویژگی‌های ساختاری بانک مرکزی اروپا که این نهاد را از سایر همتایان خود متمایز کرده، این است که رئیس و معاون بانک مرکزی اروپا موظفند هر شش هفته یکبار، در قالب برگزاری یک کنفرانس مطبوعاتی، علت و چگونگی اخذ تصمیمات سیاست پولی و برنامه‌های اجرایی و عملیاتی خود را با بیان جزئیات کامل به سمع و نظر عموم جامعه اروپایی برسانند.

اما به زعم بسیاری از متخصصان و صاحب‌نظران پولی و بانکی و با استناد به جدیدترین پژوهش‌های علمی در این حوزه می‌توان دریافت که مهمترین عامل موفقیت بانک مرکزی اروپا در پیشبرد اهداف منطقه یورو، مشروعیت بخشیدن مقامات سیاسی و حاکمیتی کشورهای عضو اتحادیه اروپا به استقلال کامل و عدم وابستگی شخصیت حقوقی این نهاد در تصمیم‌سازی‌ها، طراحی و اجرای سیاست‌های پولی است.

منطبق بر منشور حقوقی بانک مرکزی اروپا و مقررات مدون و مندرج در اساسنامه این نهادپولی، هیچکدام از مقامات حاکمیتی، سیاسی، سران دولت‌ها، روسای بانک‌های مرکزی کشورهای عضو اتحادیه اروپا و متولیان صنعت بانکداری در این قاره و نه هیچ عضوی از نهادهای تصمیم‌گیرنده آنها، حق مداخله، اعمال نظر مستقیم و فشار تحکمی بر تصمیمات و سیاست‌های پولی طراحی شده توسط بانک مرکزی اروپا را ندارند و در صورت خدشه وارد کردن به استقلال عملکردی این نهاد توسط هر کدام از کشورهای عضو، برخورد قانونی قابل‌توجه، قاطع و سنگین با خاطیان صورت خواهد گرفت و کمیته حقوقی اتحادیه اروپا به نمایندگی از پارلمان اروپا، پیگیری‌های حقوقی لازمه را به عمل خواهد آورد. لذا مبتنی بر این قانون، تمامی نهادها، ارگان‌های رسمی و دولت‌های عضو متعهد شده‌اند که به این اصل قانونی احترام گذاشته و به دنبال تاثیرگذاری بر روند انجام وظیفه اعضای تصمیم‌ساز در بانک مرکزی اروپا نباشند. همچنین بر اساس این منشور حقوقی، بانک مرکزی اروپا موظف است که گزارش عملکرد ماهانه، فصلی و سالانه خود را مستقیما به پارلمان اروپا تحویل داده و نسبت به تمامی اقدامات و تصمیمات خود، در مقابل نهاد قانونگذاری اتحادیه اروپا، پاسخگو باشد.

بنابراین وجود چنین استقلال حقیقی و مشروعیت داشتن مسئله عملکرد مستقل بانک مرکزی اروپا در تصمیمات و طراحی و اجرای سیاست‌های پولی، موجب ارتقا و حفظ سطح تعادل مالی و اقتصادی این قاره، عبور کم‌هزینه‌تر کشورهای عضو از بحران‌های مالی و ایجاد بسترهای بلندمدت رشد و توسعه پایدار و متوازن شده است.

منابع:

1. A group of authors(۲۰۲۳),”Central banking in the Americas: Lessons from two decades”, Book collection of comprehensive operational researches in banking, Center For Fundamental Economic Studies, Switzerland: Basel, Bank for International Settlements (BIS).

2. Elenev ,Vadim, Law ,Tzuo-Hann, Song ,Dongho, Yaron, Amir(۲۰۲۴),”Fearing the Fed: How wall street reads main street”,Journal of Financial Economics, Volume ۱۵۳, ISSN ۰۳۰۴-۴۰۵X, https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jfineco.۲۰۲۴.۱۰۳۷۹۰.

3. Erceg ,Christopher J., Jakab, Zoltan, Lindé, Jesper(۲۰۲۱),”Monetary policy strategies for the European Central Bank”, Journal of Economic Dynamics and Control,Volume ۱۳۲,ISSN ۰۱۶۵-۱۸۸۹,https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jedc.۲۰۲۱.۱۰۴۲۱۱.

4. Grauwe ,Paul De & Ji ,Yuemei(۲۰۲۴),”How to conduct monetary policies. The ECB in the past, present and future”, Journal of International Money and Finance, Volume ۱۴۳, ISSN ۰۲۶۱-۵۶۰۶, https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jimonfin.۲۰۲۴.۱۰۳۰۴۸.

5. Haan ,Jakob de & Hoogduin, Lex(۲۰۲۴),”ECB communication policies: An overview and comparison with the Federal Reserve”,Journal of International Money and Finance,Volume ۱۴۲, https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jimonfin.۲۰۲۴.۱۰۳۰۵۰.

6. Saxton, Jim(۲۰۲۲),”Important points about actions, decisions and independence of the Federal Reserve”, A JOINT ECONOMIC COMMITTEE REPORT, United States Congress, Washington, DC ۲۰۵۱۰

7. https://www.investopedia.com/articles/economics/۰۸/monetary-policy-recession.asp

8. https://www.cfr.org/backgrounder/what-us-federal-reserve#:~:text=The%۲۰U.S.%۲۰central%۲۰banking%۲۰system,supply%۲C%۲۰and%۲۰regulating%۲۰financial%۲۰markets.

9. https://corporatefinanceinstitute.com/resources/economics/what-is-european-central-bank-ecb/

10. https://www.euronext.com/en/news/european-central-bank-ecb-role-functions-and-objectives