جهان امروز دیگر محدود به مرزهای ملی نیست. تجارت، سرمایه‌گذاری، تکنولوژی و حتی زنجیره‌های تامین، همگی شبکه‌ای گسترده تشکیل داده‌اند که آسیب‌پذیری بالایی نسبت به هر نوع بحران دارند. در این میان، جنگ و مناقشات نظامی، از جمله شدیدترین بحران‌هایی هستند که می‌توانند با سرعتی سرسام‌آور، زیربناها و بنیان‌های اقتصادی، اجتماعی و روانی جوامع را به چالش کشیده و نابود سازند. هرچند جنگ همواره به عنوان تهدیدی آشکار برای دولت‌ها و ارتش‌ها شناخته شده، اما واقعیت این است که در خط مقدم حقیقیِ این صف آرایی، کسب‌وکارها و معیشت مردم یک کشور قرار دارند. شرکت‌های کوچک و متوسط که ستون فقرات اقتصاد هر کشوری هستند، نخستین قربانیان بمباران‌ها، بی‌ثباتی‌های ارزی، فرار سرمایه و ترس‌های روانی می‌شوند. در حقیقت، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های کلانی که در التهابات و تنش های جنگی به وقوع پیوسته در یک کشور آسیب‌پذیر خواهد بود، کسب‌وکارهای آن اقلیم جغرافیایی و اقتصادی است. از کسب‌وکارهای کوچک خانوادگی گرفته تا شرکت‌های متوسط و حتی صنایع بزرگ، همه در معرض تهدیدات مستقیم و غیرمستقیم در مناقشات نظامی و رویارویی های جنگی قرار می‌گیرند.
با این حال، تجربه تاریخی کشورهایی که درگیر جنگ بوده‌اند نشان می‌دهد همه کسب‌وکارها لزوماً سقوط نمی‌کنند. برخی حتی در دل این بحران‌ها مسیر تازه‌ای پیدا می‌کنند و با انعطاف‌پذیری و نوآوری، نه تنها از مهلکه جان سالم به‌در می‌برند، بلکه قوی‌تر و مقاوم‌تر از قبل ظاهر می‌شوند. تحقق چنین امری در گرو درک و شناخت مفهومی حیاتی در ادبیات اقتصادی جهان یعنی مفهوم "تاب‌آوری در سطح کسب‌وکار" است که در دهه‌های اخیر، به یکی از دغدغه‌های اصلی اقتصاددانان، مدیران و حکمرانان سیاسی در دولت های جهانی و در بین سیاست‌گذاران مالی و اقتصادی کشورهای درگیر در مناقشات نظامی تبدیل شده است. از اینرو است که در زمان وقوع مناقشات نظامی و جنگی، پرداختن به مفاهیم مرتبط با این اتمسفر و پاسخ موثر و کارآمد به گزاره‌هایی نظیر موارد زیر، در اولویت اهداف اجرایی حاکمیت‌های سیاسی و اقتصادی کشورها قرار می‌گیرد، اینکه:
-چگونه شرکت‌ها در بحران‌های نظامی دوام می‌آورند؟
-تبیین عوامل موثر بر تاب‌آوری بنگاه‌ها
-چگونه می‌توان در شرایط جنگی، هویت و شاکله کسب‌وکارها را حفظ کرد و از دل گلوله‌های آتشین، به برنامه‌ریزی‌های عملیاتی موفق رسید؟
-ضرورت آگاهی حکمرانان سیاسی و اقتصادی و مدیران ارشد اجرایی یک اقلیم اقتصادی از نحوه و چگونگی مدیریت ریسک و تاب‌آوری در میدان جنگ
-آگاهی دولت‌ها و بانکداران مرکزی کشورها از راهکارهای موثر برای تاب‌آوری کسب‌وکارهای کوچک و بزرگ در هنگامه مناقشات نظامی
-تبیین ضرورت‌های تاب‌آوری اقتصادی در روزهای پُرآشوب و چگونگی تجلی عملیاتی اقتصاد کارآمد در زیر سایه جنگ
- چگونگی نجات کسب و کارها از فروپاشی مطلق تا شکوفایی دوباره آنها
تجربیات گذشته ممالک جهانی به خوبی نشان داده که پاسخگویی بهینه عملیاتی به چنین گزاره‌هایی، رمز عبور کم‌هزینه اقتصاد داخلی کشورها از مناقشات نظامی و رویارویی‌های جنگی خواهد بود. مبتنی بر اهمیت موضوع، در پرونده پژوهشی جدید با عنوان " تجربه جهانی تاب‌آوری کسب‌وکارها در زمان جنگ"، سعی بر آن داریم که با نگاهی عمیق به مقوله تاب‌آوری در شرایط جنگی، بررسی کنیم که چه عواملی باعث می‌شود یک کسب‌وکار بتواند در میانه آتش جنگ و ویرانی، همچنان به حیات خود ادامه دهد. همچنین با تحلیل نمونه‌هایی از کشورهای مختلف، به این پرسش پاسخ می‌دهیم که برای ساختن یک اقتصاد مقاوم و تاب‌آور در شرایط جنگی، چه باید کرد.
تبیین مفهوم تاب‌آوری کسب‌وکارها در بستر جنگ و مناقشات نظامی
تاب‌آوری در سطح کسب‌وکار (Resilience in business) به معنای توانایی تحمل شوک‌ها، بازگشت به وضعیت مطلوب و حتی یافتن فرصت‌های جدید در دل بحران در یک بستر و واحد اقتصادی است. اساسا مسئله تاب‌آوری کسب و کارها در شرایط جنگی و در طول مناقشات و رویارویی‌های نظامی، در ۴ حوزه متفاوت قابل بررسی است:
-تاب‌آوری مالی: به معنای داشتن ذخایر نقدی، خطوط اعتباری عملگرا و حقیقی و منابع مالی جایگزین برای ادامه فعالیت یک کسب و کار
-تاب‌آوری عملیاتی: به معنای توانایی تغییر ساختار تولید، زنجیره تامین یا نحوه ارائه خدمات در صورت بروز اخلال در یک واحد اقتصادی
-تاب‌آوری انسانی: به معنای حفظ سلامت جسمی و روانی کارکنان، مدیران و متولیان عملیاتی و انگیزه دادن به آنها در روزهای سخت
-تاب‌آوری استراتژیک: به معنای توانایی بازنگری در اهداف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت و حتی تغییر در مدل کسب‌وکار برای بقا
از اینرو است که در حوزه مالی و اقتصادی، اساسا مفهوم تاب‌آوری به‌عنوان توانایی یک واحد اقتصادی در تطبیق با شرایط بحرانی و ادامه حیات، کلید پایداری کسب و کارها و عدم فروپاشی آنها در زمان مناقشات نظامی است.
چرا پرداختن به مفهوم تاب‌آوری کسب و کارها در شرایط جنگی، از اهمیت برخوردار است؟
برای فهم بهتر چرایی ضرورت و اهمیت موضوع تاب‌آوری کسب و کارها در شرایط جنگی و در طی مناقشات نظامی، میبایست به شناخت مهم‌ترین تهدیدهایی که جنگ‌ها برای کسب‌وکارها ایجاد می‌کنند بپردازیم تا علت چنین اهمیت ویژه‌ای را درک کنیم:
-تخریب زیرساخت‌ها: شامل جاده‌ها، پل‌ها، شبکه برق و اینترنت که در صورت آسیب به این زیرساخت‌ها، اجرائیات در حوزه حمل‌ونقل، تولید و خدمات‌رسانی در کسب‌وکارها مختل می‌شود.
-قطع زنجیره تامین: از آنجا که بسیاری از کسب‌وکارها برای تهیه مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای، وابسته به سایر مناطق یک کشور یا کشورهای دیگر هستند، این بخش مهم به سبب قطع زنجیره تامین در شرایط جنگی، عملکرد کسب‌وکارها را دچار اختلال می‌کند.
-افت شدید تقاضا: ناامنی و کاهش قدرت خرید مردم موجب کاهش تقاضا برای بسیاری از کالاها و خدمات می‌شود.
-ریسک نرخ ارز و تورم: وقوع جنگ در یک کشور می‌تواند باعث فرار سرمایه، سقوط پول ملی و تشدید تورم شود که این عوامل، سودآوری بنگاه‌های اقتصادی و کسب و کارها را تهدید می‌کند.
-ریسک‌های انسانی: مهاجرت کارکنان ماهر، مجروح یا کشته شدن آنها و افت روحیه عمومی، از چالش‌های جدی مناقشات نظامی برای کسب‌وکارها هستند.
-مشکلات امنیتی مستقیم: امکان بمباران، سرقت، غارت یا حتی مصادره اموال در برخی کشورها، از پیامدهای منفی جنگ برای کسب‌وکارها و بنگاه‌های اقتصادی است.
عوامل کلیدی موثر بر تاب‌آوری کسب‌وکارها در شرایط جنگی و در طی مناقشات نظامی
*ایجاد تنوع بازار و توسعه گروه مشتریان
کسب‌وکارهایی که بازارشان فقط به یک منطقه خاص یا یک دسته مشتری محدود نمی‌شود، تاب‌آوری بالاتری در زمان جنگ دارند. در جنگ‌ها ممکن است شهر یا استانی به کلی از دسترس خارج شود. بنگاه‌ها و کسب‌وکارهایی که مشتریانی در سایر مناطق یا کشورهای همسایه دارند، می‌توانند بخشی از خسارات خود را از این طریق جبران کنند.
*تنوع تامین‌کنندگان و زنجیره تامین منعطف
وابستگی به یک یا دو تامین‌کننده کلیدی، امری خطرناک برای کسب‌وکارها در شرایط جنگ است. در حقیقت، بنگاه‌هایی که زنجیره تامین متنوع محلی یا منطقه‌ای دارند، در زمان مناقشات نظامی و بحران‌های پس از آن، می‌توانند سریع‌تر از سایرین، جایگزین‌های مناسب برای تامین کالاهای خود پیدا کنند. علاوه بر این، ایجاد موجودی احتیاطی (Buffer Stock) از مواد اولیه و کالاهای اساسی، تاب‌آوری را بالا می‌برد.
*ثبات مالی و دسترسی به منابع نقدی
کسب‌وکارهایی که نسبت بدهی پایین، جریان نقدی مثبت و حساب‌های قابل دسترس دارند، در بحران‌های جنگی و التهابات و تنش‌های ناشی از مناقشات نظامی، کمتر دچار ورشکستگی می‌شوند. دسترسی به اعتبارات بانکی و یا دریافت حمایت‌ها و تسهیلات از صندوق‌های دولتی در چنین شرایطی، برای کسب و کارها امری حیاتی تلقی می‌شود.
*قابلیت نوآوری و انعطاف در مدل کسب‌وکار
در بسیاری از جنگ‌ها و مناقشات نظامی، تاب‌آوری کسب‌وکارهایی افزایش یافت که سریعا توانستند مدل فعالیت‌شان را عوض کنند. به عنوان نمونه، کارخانه‌های نساجی که شروع به تولید البسه نظامی کردند، شرکت‌های فناوری اطلاعات که سرویس‌های دیجیتال را جایگزین خدمات حضوری کردند و رستوران‌هایی که کسب‌وکار خود را متمرکز بر خدمات تحویل درب منزل نمودند، از این قبیل‌اند.
*توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و رویکردهای فناورانه
کسب‌وکارهایی که به طور کامل یا جزئی، دیجیتالی شده‌اند و در حوزه خدمات و فروش، مدیریت و دورکاری، از رویکردهای دیجیتالی و بسترهای فناورانه بهره برده‌اند، در شرایط جنگی که رفت‌وآمد و حضور فیزیکی سخت‌تر می‌شود، تاب‌آوری بیشتری داشته‌اند.
*مدیریت سرمایه انسانی و ارتقا روحیه کارکنان
طراحی و اجرای برنامه‌های حمایتی برای کارکنان، پرداخت بخشی از حقوق حتی در زمان توقف موقت کار در زمان تشدید بحران جنگ، کمک به خانواده‌های کارکنان در جابه‌جایی به مناطق امن و ایجاد کانال‌های ارتباطی برای اطلاع‌رسانی شفاف، در کاهش اضطراب و حفظ بهره‌وری موثر سرمایه انسانی در هر کسب‌وکار، نقش کلیدی دارد.
*پشتیبانی دولتی و سیاست‌های حمایتی
دولت‌ها و بانک‌های مرکزی می‌توانند با طراحی و پیاده‌سازی سیاست‌هایی مانند اعطای وام‌ها و تسهیلات کم‌بهره و کمک‌های بلاعوض به بنگاه‌های اقتصادی، معافیت‌های مالیاتی موقت، اعطای پوشش بیمه جنگی و خطرات خاص برای کسب‌وکارها و تضمین خرید محصولات استراتژیک بنگاه‌ها و کسب‌وکارها توسط دولت، به افزایش قابل توجه نرخ تاب‌آوری آنها در شرایط جنگی، کمک کنند.
نمونه‌هایی از تاب‌آوری موفق کسب‌وکارها در کشورهای درگیر در مناقشه نظامی
*تاب‌آوری موفق کسب و کارها در مناقشه نظامی اوکراین با روسیه (۲۰۲۵-۲۰۲۲)
با وجود وقوع جنگ با روسیه، بسیاری از شرکت‌های فناورانه اوکراینی به‌خاطر ساختار دیجیتال‌شان توانستند به فعالیت خود به خوبی ادامه دهند و حتی مشتریان بین‌المللی پیدا کنند. از سوی دیگر، کسب‌وکارهای مرتبط با حوزه کشاورزی و دامداری در اوکراین، با انتقال بخشی از عملیات‌های خود به مناطق غربی این کشور، از وقوع خسارات بیشتر در این زمینه جلوگیری کردند.
*تاب‌آوری موفق کسب‌وکارها در شرایط جنگی در سوریه (۲۰۱۹-۲۰۱۱)
پس از وقوع بهار عربی در سال ۲۰۱۱ در سوریه و همچنین آغاز نبرد نظامی با گروه تروریستی داعش، بسیاری از کارخانه‌های سوری از دمشق به مناطق امن‌تر مانند طرطوس یا لاذقیه منتقل شدند. همچنین بسیاری از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط در دمشق با کاهش ابعاد کاری خود و تمرکز بر تولید، توزیع و مبادله کالاهای اساسی و استراتژیک، توانستند تاب‌آوری خود در طول این مناقشه نظامی و التهابات داخلی را به خوبی افزایش دهند.
*تاب‌آوری موفق کسب و کارهای لبنانی در جنگ ۳۳ روزه در سال ۲۰۰۶
در زمان مناقشه نظامی بین لبنان و اسرائیل در جنگ ۳۳ روزه سال ۲۰۰۶، آن دسته از کسب‌وکارهای لبنانی که مراکز پشتیبانیِ فعال در خارج از بیروت داشتند، به راحتی شرایط تاب آورانه خود را در این بازارهای آشفته مالی و اقتصادی، حفظ کردند. همچنین بسیاری از کسب‌وکارهای فعال در حوزه صنایع غذایی در لبنان، با تمرکز بر تولید محصولات و کالاهای اساسی و موردنیاز مردم و افزایش انفجاری فروش، تاب‌آوری بیشتری برای عبور از شرایط سخت جنگی به دست آوردند.
نقش فرهنگ سازمانی و رهبری بحران مدار در ارتقا سطح تاب‌آوری در کسب‌وکارها
اساسا در شرایط جنگ، مدیرانی که روحیه بالا، تصمیم‌گیری سریع و توانایی ارتباط شفاف با کارکنان را دارند و به "رهبران بحران‌مدار" مشهوراند، یک کسب و کار یا بنگاه اقتصادی را بهتر هدایت خواهند کرد. در حقیقت، رهبران بحران‌مدار حتی می‌توانند از بحران به عنوان فرصتی برای بازآموزی و اصلاح ساختارها استفاده کنند. از سوی دیگر، سازمان‌هایی که دارای منشور منسجم و عملیاتیِ فرهنگ مشارکتی هستند و در آنها، کارکنان احساس می‌کنند که در موفقیت یا بقا کسب‌وکار خود شریک هستند، نرخ همبستگی عملیاتی صعودی خواهد بود. این مسئله به‌ویژه در شرایط جنگی که اضطراب محیطی و عملکردی در یک کسب و کار یا بنگاه اقتصادی بالاست، از اهمیت زیادی برخوردار است.
چشم‌انداز مثبت کسب‌وکارها در جنگ، مبتنی بر برنامه‌ریزی عملیاتی در حوزه تاب‌آوری است
اساسا تاب‌آوری کسب‌وکارها در شرایط جنگی نتیجه ترکیبی از مدیریت منابع، تنوع بازار و زنجیره تامین، وجود زیرساخت‌های دیجیتال، مدیریت سرمایه انسانی، نوآوری و حمایت‌های دولتی است. هیچ‌کدام از این عوامل به‌تنهایی کافی نیستند. بلکه این هم‌افزایی آنهاست که باعث می‌شود یک کسب‌وکار بتواند از دل جنگ جان سالم به‌در ببرد و حتی پس از بحران، قوی‌تر ظاهر شود. در حقیقت، پژوهشها و مطالعات علمی و عملیاتی متنوع و متعدد معتبر در این زمینه به‌خوبی روشن می‌سازد که تاب‌آوری کسب‌وکارها در شرایط جنگی و وقوع مناقشات نظامی، صرفاً به شانس یا حتی صرف داشتن سرمایه مالی محدود نمی‌شود، بلکه تاب‌آوری پدیده‌ای چندبُعدی است که محصول هوشمندی استراتژیک مدیران، سیاست‌گذاری‌های دولت، سرمایه اجتماعی درون سازمان و همچنین ساختارهای حمایتی جامعه است.
کسب‌وکارهایی که در سال‌های گذشته و دهه‌های اخیر توانسته‌اند بحران‌های جنگی را پشت‌سر بگذارند، معمولاً از یک الگوی مشترک شامل پراکندگی ریسک‌ها (چه در بازار، چه در زنجیره تامین)، سرمایه‌گذاری بر روی فناوری و دیجیتال‌سازی (که امکان دورکاری و ارائه خدمات غیرحضوری را فراهم می‌کند)، تقویت ارتباطات انسانی و اعتماد کارکنان و در نهایت، نوآوری در مدل کسب‌وکار، بهره برده‌اند. از سوی دیگر، دولت‌ها و بانک‌های مرکزی نیز نقشی کلیدی در تقویت تاب‌آوری کسب‌وکارها دارند. سیاست‌های پولی و مالی هوشمندانه، اعطای تسهیلات ویژه به کسب‌وکارها، و حتی خرید تضمینی کالاهای استراتژیک، می‌تواند حاشیه امنیت لازم برای بنگاه‌های اقتصادی را در این دوران پُرآشوب فراهم نماید. با این حال، شاید مهم‌ترین درس و تجربه کشورها در این زمینه این باید باشد که تاب‌آوری نمی‌بایست تنها در زمان جنگ و وقوع یک مناقشه نظامی، مورد توجه قرار گیرد. آمادگی برای بحران باید از سال‌ها پیش در فرهنگ و ساختار کسب‌وکارها نهادینه شود. سازمان‌هایی که از قبل برای روز مبادا برنامه‌ریزی کرده‌اند، می‌توانند از دل جنگ‌ها نیز با کمترین خسارت عبور کنند. در نهایت، همانطور که تاریخ بارها نشان داده، جنگ‌ها دیر یا زود به پایان می‌رسند، اما اقتصاد، اشتغال و کسب‌وکارها باید حتی در تاریک‌ترین روزها هم زنده بمانند. این همان فلسفه تاب‌آوری است یعنی زنده ماندن، تطبیق یافتن و آماده شدن برای رشد دوباره.
نظر شما