در دنیای امروز، نظارت بر عملکرد موسسات مالی و اعتباری، یکی از ارکان اساسی حفظ سلامت اقتصادی کشورها و تضمین پایداری سیستم مالی است. بانک مرکزی به ‌عنوان نهاد نظارتی اصلی کشور، مسئولیت نظارت بر مجموعه‌ای گسترده از موسسات مالی از جمله بانک‌ها، صندوق‌های قرض‌الحسنه، تعاونی‌های اعتبار، صرافی‌ها، شرکت‌های واسپاری (لیزینگ) و سایر نهادهای مرتبط با عملیات بانکی و ابزارهای پرداخت را بر عهده دارد. بدیهی است که نظارت بر این موسسات، برای اطمینان از انطباق آنها با مقررات و همچنین جلوگیری از بروز بحران‌های مالی، نیازمند استفاده از فناوری‌های نوین و به‌روز است. طبق تعاریف، هوشمندسازی نظارت (SupTech) به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی (AI)، یادگیری ماشین (ML)، داده‌های کلان (Big Data) و بلاک‌چین برای بهبود کارایی، دقت و شفافیت فرآیندهای نظارتی است. این فناوری‌ها توانایی پردازش حجم زیادی از داده‌ها و شناسایی الگوهای پنهان را دارند، به ‌طوری ‌که می‌توانند ریسک‌ها و تخلفات را شناسایی کرده و فرآیندهای نظارتی را تسهیل کنند. در این مقاله، به بررسی هوشمندسازی نظارت بر عملکرد اشخاص تحت نظارت بانک مرکزی، نقش فناوری‌های نوین در افزایش کارایی نظارت، و چالش‌ها و فرصت‌های موجود در این راستا پرداخته می‌شود.

۱. حوزه فعالیت اشخاص تحت نظارت بانک مرکزی

اشخاص تحت نظارت بانک مرکزی، طبق قانون جدید شامل موسسات مالی و اعتباری متعددی هستند که در حوزه‌های مختلف خدمات مالی و بانکی فعالیت می‌کنند. این موسسات عبارتند از موسسات اعتباری، صندوق‌های قرض‌الحسنه، تعاونی‌های اعتبار، شرکت‌های واسپاری (لیزینگ)، صرافی‌ها، شرکت‌های مدیریت دارایی‌های موسسات اعتباری، شرکت‌های اعتبارسنجی و سایر نهادهایی که به انجام عملیات بانکی و ارائه ابزارهای پرداخت اشتغال دارند. بانک مرکزی وظیفه دارد که بر این موسسات نظارت کرده و اطمینان حاصل کند که آنها مطابق با مقررات قانونی و با رعایت اصول مالی سالم عمل می‌کنند. با پیشرفت فناوری‌ها و گسترش حجم داده‌ها، چرخیدن در بر همان پاشنه و به کارگیری روش‌های سابق به‌ طور فزاینده‌ای ناکافی به نظر می‌رسد. به همین دلیل، استفاده از فناوری‌های نوین نظارتی(SupTech) به ‌عنوان راه‌حلی برای بهبود فرآیندهای نظارتی، اهمیت زیادی پیدا کرده است. این فناوری‌ها می‌توانند نظارت را دقیق‌تر، سریع‌تر و موثرتر کنند.

۲. فناوری‌های نوین در هوشمندسازی نظارت

۱.۲. هوش مصنوعی و یادگیری ماشین

هوش مصنوعی و یادگیری ماشین از ابزارهای کلیدی در هوشمندسازی نظارت هستند. این فناوری‌ها قادرند تا به ‌طور خودکار حجم بالایی از داده‌های پیچیده را پردازش کرده و الگوهای پنهان را شناسایی کنند. به‌ ویژه در تحلیل تراکنش‌های مشکوک که بیشتر بخش‌های AML و CFT بانک مرکزی با آنها مواجه‌اند و پیش‌بینی بحران‌های مالی، هوش مصنوعی می‌تواند نقش حیاتی ایفا کند. به این جهت الگوریتم‌های یادگیری ماشین (ML) می‌توانند با تحلیل داده‌های تاریخی و رفتارهای گذشته، روندهای غیرعادی را شبیه‌سازی کرده و هشدارهای پیشگیرانه به بانک مرکزی ارسال کنند. این فناوری‌ها همچنین می‌توانند در شناسایی تخلفات و کلاهبرداری‌ها موثر باشند. به‌ طور مثال، در صورتی که یک موسسه مالی رفتار غیرمعمولی را در تراکنش‌های خود نشان دهد، سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند به‌ سرعت آن را شناسایی کرده و به نهاد نظارتی اطلاع دهند.

۲.۲. داده‌های کلان

داده‌های کلان یا Big Data به مجموعه‌ای از اطلاعات وسیع و پیچیده اطلاق می‌شود که از منابع مختلفی چون تراکنش‌های مالی، فعالیت‌های تجاری، اطلاعات اقتصادی و غیره به‌ دست می‌آید. پردازش و تحلیل این داده‌ها به بانک مرکزی این امکان را می‌دهد که الگوهای ریسک و مشکلات مالی را شبیه‌سازی کرده و از وقوع بحران‌های احتمالی پیشگیری کند. یکی از مهم‌ترین مزایای داده‌های کلان این است که می‌توانند به ‌طور آنی و مستمر مورد تحلیل قرار گیرند و این امکان موجود در دست مقام نظارتی به این نهاد این امکان را می‌دهد که همواره اطلاعات به‌روز و دقیقی از جزئیات و ترندها در دسترس داشته باشد.

استفاده از داده‌های کلان به بانک مرکزی کمک می‌کند تا روندهای مالی را تحلیل کرده و عملکرد موسسات تحت نظارت را ارزیابی کند. این تحلیل‌ها می‌توانند به‌ صورت پیشگیرانه عمل کرده و در شناسایی خطرات سیستمی و بحران‌های اقتصادی موثر باشند.

۳.۲. بلاک‌چین (BlockChain)

بلاک‌چین به ‌عنوان یک فناوری نوین در ثبت و تایید تراکنش‌ها، نقش مهمی در شفافیت و امنیت اطلاعات و در نتیجه اعتماد بالاتر کاربران دارد. این فناوری قادر است تا اطلاعات مالی و تراکنش‌ها را به‌ صورت غیرقابل تغییر و شفاف ثبت کند. در زمینه نظارت بانکی، بلاک‌چین می‌تواند به نهادهای نظارتی کمک کند تا تراکنش‌ها را به‌ صورت ایمن و شفاف ثبت و بررسی کنند. این امر به جلوگیری از تقلب و دستکاری داده‌ها کمک کرده و موجب افزایش اعتماد عمومی به سیستم نظارتی می‌شود. مقوله بلاک‌چین دارای ابعاد گسترده و فهم آن مستلزم شناخت عمیق و دقیق مباحث زیرساختی آن است که مباحث پیچیده‌ای را شامل می‌شود و در این مقال نمی‌گنجد، اما اجمالا می‌توان گفت که استفاده از بلاک‌چین می‌تواند در فرآیندهای گزارش‌دهی و شفافیت مالی موسسات مالی نقش مهمی ایفا کند. این فناوری همچنین می‌تواند به بانک مرکزی این امکان را بدهد که به‌ طور موثری بر روندهای مالی و اقتصادی نظارت داشته باشد و شفافیت بیشتری را در فرآیندهای نظارتی ایجاد کند.

۳. گسترش اشراف اطلاعاتی و شفافیت در عملکرد اشخاص تحت نظارت

یکی از اهداف اصلی هوشمندسازی نظارت، گسترش اشراف اطلاعاتی (Information Oversight) و افزایش شفافیت (Transparency در عملکرد موسسات تحت نظارت بانک مرکزی است. در گزارشی از هیات ثبات مالی
(Financial Stability Board - FSB)، اعلام شده که بسیاری از موسسات مالی هنوز با مشکلات مربوط به تجمیع و گزارش‌دهی داده‌ها روبه‌رو هستند و همین امر می‌تواند منجر به کمبود شفافیت و تصمیم‌گیری‌های نادرست شود. با این حال، با استفاده از فناوری‌های نوین نظارتی مانند داده‌های کلان (Big Data) و هوش مصنوعی، بانک مرکزی قادر است به‌ طور مستمر و آنی اطلاعات به‌روز و دقیقی از وضعیت مالی و عملکرد موسسات تحت نظارت خود به‌ دست آورد. فناوری‌های نوین می‌توانند به ‌طور موثری حجم بالای داده‌ها را پردازش کرده و اطلاعات کلیدی را استخراج کنند که در گذشته دستیابی به آنها به زمان زیادی نیاز داشت. این امر موجب می‌شود که نظارت دقیق‌تر، سریع‌تر و مستمرتری انجام شود. به ‌ویژه در مواقع بحرانی یا هنگامی که نیاز به واکنش سریع است، اطلاعات به‌ طور آنی و در دسترس قرار می‌گیرند. بر اساس تحقیقاتی که توسط کمیته نظارت بانکی بال
(Basel Committee on Banking Supervision) انجام شده، استفاده از فناوری‌های نوین برای جمع‌آوری و تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها، می‌تواند موجب پیشگیری از بحران‌های مالی و ارتقای کارایی فرآیندهای نظارتی شود.

علاوه بر این، افزایش شفافیت در عملکرد موسسات مالی نه ‌تنها موجب می‌شود که نظارت به ‌طور دقیق‌تری انجام شود، بلکه به اعتماد عمومی به سیستم مالی نیز کمک می‌کند. در گزارشی که توسط سازمان شفافیت بین‌الملل
(Transparency International) منتشر شده، بیان شده است که یکی از عوامل کلیدی در تقویت اعتماد عمومی به موسسات مالی، فراهم آوردن دسترسی آزاد و شفاف به اطلاعات دقیق و به ‌موقع است. در نتیجه، شفافیت بهبود یافته باعث ارتقای سلامت سیستم مالی و کاهش ریسک‌های سیستماتیک در کشور می‌شود.

۴. استانداردهای بین‌المللی و تطبیق آن با شرایط کشور

۱.۴. استاندارد BCBS ۲۳۹

BCBS ۲۳۹ که توسط کمیته نظارت بانکی بال (Basel Committee on Banking Supervision) صادر شده، مجموعه‌ای از اصول برای جمع‌آوری داده‌های ریسک و گزارش‌دهی موثر است. این استاندارد شامل ۱۴ اصل است که به بانک‌ها کمک می‌کند داده‌های ریسک را به ‌صورت دقیق، کامل و به ‌موقع گزارش دهند. این اصول می‌توانند به بانک مرکزی ایران کمک کنند تا فرآیندهای نظارتی خود را بهبود داده و داده‌های مالی را به‌ طور موثر جمع‌آوری کند.

۲.۴. گزارش FSB

هیات ثبات مالی(Financial Stability Board - FSB) یک نهاد بین‌المللی است که در سال ۲۰۰۹ پس از بحران مالی جهانی تاسیس شد. این هیات با هدف تقویت ثبات مالی جهانی، تدوین سیاست‌های نظارتی موثر و پیشگیری از بحران‌های اقتصادی به ‌ویژه در بخش‌های مالی فعالیت می‌کند.FSB متشکل از نهادهای نظارتی و مقامات مالی از کشورهای مختلف است و وظیفه هماهنگی در سیاست‌های نظارتی، نظارت بر اجرای استانداردهای مالی بین‌المللی و ارزیابی ریسک‌های سیستماتیک در سطح جهانی را بر عهده دارد. در گزارش‌های مختلف خود، FSB به اهمیت استفاده از SupTechها برای تقویت کارایی و دقت نظارت بر موسسات مالی تاکید کرده است. این فناوری‌ها، که شامل هوش مصنوعی ، بیگ‌دیتاها و تحلیل‌های پیشرفته(Advanced Analytics) می‌شوند، قادرند به ‌طور موثری روندهای مالی را تحلیل کرده و ریسک‌ها و بحران‌های احتمالی را پیش از وقوع شبیه‌سازی کنند.

FSB در گزارش‌های خود بر این نکته تاکید کرده که استفاده از این فناوری‌ها می‌تواند به نهادهای نظارتی در شناسایی تهدیدات سیستماتیک کمک کند و به‌ طور ویژه در شرایط بحرانی که نیاز به اطلاعات سریع و دقیق وجود دارد، این ابزارها می‌توانند به تسریع در فرآیند تصمیم‌گیری کمک کنند. این گزارش‌ها بر لزوم همکاری‌های بین‌المللی در استفاده از فناوری‌های نظارتی تاکید می‌کند، زیرا بحران‌های مالی معمولاً به ‌طور جهانی تاثیر می‌گذارند و نیاز به هماهنگی در ارزیابی ریسک‌ها و اجرای سیاست‌های نظارتی موثر در سطح بین‌المللی دارند. FSB همچنین تاکید می‌کند که برای پیاده‌سازی موثر فناوری‌های نوین در نهادهای نظارتی، لازم است که استانداردهای جهانی و روش‌های مشترک توسعه یابند.

۵. چالش‌ها و فرصت‌ها در پیاده‌سازی هوشمندسازی نظارت در ایران

۱.۵. چالش‌ها

پیاده‌سازی هوشمندسازی نظارت در ایران با چالش‌های متعددی همراه است. اما اگر نخواهیم مفصل به این موضوع بپردازیم مختصرا می‌توان گفت یکی از این چالش‌ها کمبود زیرساخت‌های فناورانه مناسب است. همچنین، کمبود نیروی انسانی متخصص در این حوزه و نیاز به آموزش‌های گسترده برای کارکنان بانک مرکزی از دیگر چالش‌ها محسوب می‌شود. علاوه بر این، عدم بروز مسائل قانونی و اداری و بروکراتیک نیز همواره این امکان را دارد که مانع از پیشرفت سریع در این زمینه شود.

۲.۵. فرصت‌ها

با وجود چالش‌ها، هوشمندسازی نظارت فرصت‌های زیادی برای بهبود سیستم نظارتی کشور به همراه دارد. این فرصت‌ها شامل افزایش شفافیت (Transparency)، کاهش ریسک‌های سیستماتیک (Systemic Risks) و افزایش کارایی نظارت (Supervisory Efficiency) می‌شود. با استفاده از فناوری‌های نوین، بانک مرکزی می‌تواند به‌ طور موثری بر عملکرد موسسات مالی نظارت کند، تخلفات را شناسایی کرده و از وقوع بحران‌های مالی جلوگیری نماید. صرفا فقره‌ افزایش شفافیت خود دارای اکسترنالیتی‌های مثبت فراوانی‌ است که درباره پیامدهای آن می‌توان به مقالات مختلف و زیادی ارجاع داد. در نهایت می‌توان گفت هوشمندسازی نظارت بر عملکرد اشخاص تحت نظارت بانک مرکزی می‌تواند به بهبود دقت، سرعت و کارایی فرآیندهای نظارتی کمک کند. استفاده از فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، یادگیری ماشین، داده‌های کلان و بلاک‌چین که امروزه یک ضرورت است و نه صرفا یک امکان می‌تواند نظارت دقیق‌تر، موثرتر و شفاف‌تری را بر عملکرد موسسات مالی فراهم آورد. مشخص است برای موفقیت در این مسیر، بانک مرکزی ایران باید زیرساخت‌ها، نیروی انسانی متخصص و قوانین نظارتی خود را به‌روزرسانی کرده و از تجربیات سایرین در این زمینه بهره‌برداری کند.

منابع:

1. قانون جدید بانک مرکزی
2. Basel Committee on Banking Supervision. (۲۰۱۳). BCBS ۲۳۹ - Principles for Effective Risk Data Aggregation and Risk Reporting.
3. Financial Stability Board. (۲۰۲۰). FSB Report on Supervisory and Regulatory Approaches to the Use of SupTech.